Ontwerpprincipe 12 – Permacultuur Magazine

Wees creatief in het omgaan met of het reageren op veranderingen

Visie is niet de zaken zien zoals ze zijn maar zoals ze kunnen zijn

Dit principe heeft twee delen, namelijk hoe we omgaan met veranderingen die we zelf grotendeels kunnen beheersen of doorvoeren en anderzijds hoe we ons opstellen tegenover veranderingen waar we nauwelijks of zelfs geen invloed op hebben.

David Holmgren plaatst beide in de context van ecologische successie. En daaruit blijkt dat stabiliteit dynamisch is, in een pulserend ritme van verandering.

Het icoontje

De vlinder staat symbool voor een verandering die een meerwaarde heeft. In dit geval is dat de verandering van rups naar vlinder.

Verandering die we zelf aanbrengen

Veranderingen die we zelf aanbrengen gebeuren op terreinen waar wij het voor het zeggen hebben. Dat denken we althans. Het gaat bijvoorbeeld over de tuin waar wij beslissen wat we zaaien, planten, verwijderen … Toch spelen wij ook hier niet alleen. Er zijn nog heel wat medespelers zoals planten, dieren, weersomstandigheden. Planten gaan groeien waar we ze eigenlijk niet willen en die noemen we dan onkruid. Ook dieren verspreiden planten, vogels zaaien struiken, eekhoorns en muizen planten bomen, insecten bestuiven planten of eten aan de bladeren. Plagen van insecten kunnen planten ziek maken zodat ze soms zelfs verdwijnen. Als we tegenwerken kost het ons veel energie en frustratie. Samenwerken met de medebewoners van de tuin levert meer resultaat en bevordert het succes in onze tuin. Planten en dieren zijn al miljoenen jaren samen geëvolueerd en hebben heel wat onderlinge relaties, ook als wij ze niet kennen. Mogelijkheden creëren in de tuin voor samenwerking kost weinig energie en geeft mooie resultaten. Je kan bijvoorbeeld bloempotjes met hooi in fruitbomen hangen waarin oorwormen komen wonen die dan de luizen van de bladeren eten, en weg is het luizenprobleem.

Permacultuurontwerp is verandering aanbrengen

Het ontwerp begint uiteraard met observatie die ook in alle volgende jaren belangrijk blijft. Nadenken over het ontwerp laat ons eveneens nadenken over onze levenswijze en dat kan heel wat impact hebben. We proberen kennis te verzamelen over onze medespelers in de tuin zodat we hierop kunnen inspelen. De tuin is een ideale plek om te experimenteren en zo te leren hoe systemen werken, hoe we holistisch kunnen handelen. Fouten die we maken hebben op die manier geen groot effect op wereldschaal. Het grootste probleem is vaak dat we te veel en te snel willen ingrijpen. Het is beter, na observatie, kleine aanpassingen uit te voeren en dan uit te kijken hoe dit verder evolueert om zo tot de meest efficiënte manier van reageren te komen. Een manier van werken die steunt op samenwerking met de natuurlijke elementen is essentieel, op die manier houden we ons eigen ingrijpen zo beperkt mogelijk. Het is onze drang tot controle en manipulatie die de wortel is van de milieucrisis, stelt Holmgren.

Verandering die van buitenaf op ons afkomt

De Aarde brengt, vaak onverwachts, grote veranderingen teweeg waar we geen vat op hebben. Denk hierbij aan overstromingen, aardbevingen, stormen, orkanen, vulkaanuitbarstingen, klimaatverandering, invasieve soorten, ziekten. Hoe we veerkracht ontwikkelen als antwoord hierop is een belangrijk aandachtspunt bij het ontwerp. Als antwoord op veranderingen waarop we weinig invloed kunnen uitoefenen is flexibiliteit efficiënter dan starheid en weerstand. We ondervinden dat er de laatste jaren steeds extremere weersomstandigheden zijn als gevolg van de klimaatverandering. Bij een goed ontwerp houden we hiermee rekening: we zullen ons moeten aanpassen. Ook als er in de loop van de jaren nieuwe problemen opduiken door veranderende weersomstandigheden is aanpassing de beste optie. Zwaardere regenbuien kunnen ons dwingen het watersysteem in onze tuin aan te passen zodat er meer water kan verwerkt en opgevangen worden op korte tijd. Langere droge perioden dwingen ons voor meer watervoorraad te zorgen en verdamping te beperken.

Verbrande bladeren door de hevige zon. Foto: Yggdrasil

Ecologische modellen van successie

Kennis en begrip van successie is nuttig om fouten en frustratie te vermijden en tot een goed ontwerp te komen. Permacultuur hecht daarom veel belang aan successie.

Het klassieke model van successie gaat ervan uit dat de bodem na verstoring gekoloniseerd wordt door kruidachtige pioniers, gevolgd door pioniersstruiken en dan door snelgroeiende bomen, tot uiteindelijk de climaxvegetatie met langlevende bomen bereikt wordt. Daar staan enkele punten van ter discussie: de beweringen dat er een evolutie is van lage diversiteit naar hoge en van competitieve relaties naar samenwerking en symbiose.

Een ander model dat permacultuur ter inspiratie heeft gediend is het model waarbij verstoring leidt tot gelijktijdige vernieuwing van alle soorten waarbij uiteindelijk de doorlevende en langlevende soorten overblijven.

Het ritmisch pulserend model, een derde model dat Holmgren voorstelt is afkomstig uit de geomorfologie. Hij stelt dat veel ecosystemen door perioden van verstoring gaan die deel uitmaken van een dynamische stabiliteit. Deze ecosystemen laten een patroon zien van lange periodes van min of meer stabiele, langzame opbouw, afgewisseld met korte golven van verstoring. Voor het organisme in kwestie is de verstoring misschien catastrofaal, maar voor het ecosysteem in zijn geheel is het heilzaam.

Toepassingen bij het permacultuurontwerp

Dieren hebben planten nodig om te kunnen overleven. Dit is een basisregel in de ecologische successie. Wanneer er te veel dieren zijn in verhouding tot de hoeveelheid planten ontstaat er een tekort aan voedsel en een overschot aan mest. In het ontwerp voorzien we dus altijd eerst planten, en worden dieren pas later binnengebracht.

Het ritmisch pulserend model vindt zijn toepassing bij veeteelt waarbij weiden korte tijd intensief worden begraasd om nadien lange tijd vrij te zijn van grazers. Dit wordt steeds herhaald. Zo krijgen de planten de kans stevig te hergroeien en wordt de mest als voedingsstof gerecycleerd. Rondtrekkende kudden gaan op dezelfde manier te werk. Ze grazen korte tijd en gaan dan weer verder. Op hetzelfde ritme trokken vroeger herders met hun schapen rond en lieten hun dieren grazen op minder vruchtbare gronden of langs bermen.

Dit systeem onderbreekt echter telkens weer de voortgang van successie naar climax, die in permacultuur zo belangrijk is.

De poel staat zo goed als droog. Foto: Yggdrasil

Wateroverlast na zware regenval op heel korte tijd, de teeltbeddden blijven gespaard. Foto: Yggdrasil

Sheet-mulch

Holmgren ergert zich eraan dat permacultuur bijna synoniem geworden is aan sheet-mulch tuinieren. Het is een eenvoudige techniek om een gazon om te zetten in een vruchtbare tuin. Het is echter geen onderhoudstechniek, je kan het een keer toepassen maar het is niet de bedoeling het steeds weer te herhalen.

Wat is sheet-mulch? Het is een techniek waarbij verschillende afdeklagen op elkaar gestapeld worden, te beginnen met voeding voor de bodem zoals rotsmeel, dan karton of een pak krantenpapier, dat nat maken, daarbovenop verschillende lagen van organisch materiaal, zoals compost, mest, hooi, diverse planten en tenslotte houtsnippers of stro. Zo krijg je een heel dikke laag van organisch materiaal, zo’n dertig centimeter of meer, waarmee de grond bedekt is. Dit levert aanvankelijk een heel vruchtbare tuin of tuinbed op, maar na meerdere toepassingen wordt de opbrengst minder, de mineralenbalans gaat haperen en beperkt de opbrengst. Holmgren twijfelt eraan of de bodemgezondheid gediend is met de grote hoeveelheden mulch, die tien tot honderd keer meer organisch materiaal aanleveren dan in een natuurlijk systeem. Bovendien is er enorm veel materiaal nodig dat anders vaak als diervoeding kan gebruikt worden.

Hij haalt enkele alternatieven aan voor sheet-mulch tuinieren waaronder twee mogelijkheden die voortbouwen op successie. Een is het periodiek laten liggen van de moestuin, de tweede mogelijkheid is het stilaan laten domineren van schaduwminnende, doorlevende planten en fruitbomen. Die tweede mogelijkheid leidt tot een voedselbos. Hierbij rijst de vraag waar je courante groenten gaat telen zoals sla en tomaten. Dergelijke groenten hebben nood aan een open plek met veel zon.

Een derde optie is een intensievere manier van tuinieren met hoogwaardige compost, rotsmineralen, matig gebruik van mulch met een lichte oppervlakkige bodembewerking en het luchten van de bodem met een vork. Hij hoopt dat de bodem zo in eeuwigheid gezond en productief kan blijven.

Zelf heeft hij overwegend een combinatie van beide laatste manieren gebruikt.

Evolutionaire verandering

Dit gaat over het toepassen van bewuste selectie om gecultiveerde planten of huisdier-rassen te kweken en aan te passen. Het is een belangrijke manier van verandering met het oog op de toekomst waarbij gebruik gemaakt wordt van de mogelijkheden die in de natuur liggen. Door de diversiteit aan planten en dieren is het mogelijk nieuwe rassen te kweken die geschikt zijn voor veranderde omstandigheden. Holmgren voorziet dat men in de toekomst met minder beschikbare energie meer gebruik zal maken van traditionele variëteiten of dat men nieuwe zal verkrijgen door selectie.

Een ander aspect van evolutionaire verandering heeft te maken met de huidige situatie op planetair vlak. Voortbordurend op het ritmisch pulserend model en andere modellen uit de biologie die in dezelfde richting gaan, stelt hij dat de grote veranderingen die ons wellicht staan te wachten door de klimaatverandering zowel een negatief als een positief aspect hebben. Wellicht zullen vele nieuwe soorten ontstaan, wat een uiting is van de overvloed van de Aarde, maar misschien zeer problematisch voor de mens.

Hoe dan ook moeten we in onze ontwerpen rekening houden met grote veranderingen die ons staan te wachten en zoeken naar de positieve elementen erin.

Tot slot

Dit laatste principe wijst ons op het belang van rekening te houden met successie in onze ontwerpen. Dit is immers een typische invalshoek bij permacultuur. Hierbij moeten we ons wel realiseren dat elke situatie, elke bodem, elk klimaat, elke verandering en de combinatie van dat alles telkens anders is. Voortdurend goed observeren is de boodschap om een gepast antwoord te vinden bij elke verandering. Zo zijn we weer bij principe 1 beland en is de cirkel rond.

Deze reeks loopt hiermee ten einde, maar niet de opdracht om steeds weer terug te grijpen naar deze ontwerpprincipes die een leidraad moeten zijn voor ieder die met permacultuur bezig is.

The Formidable Vegetable is een Australische band die de twaalf ontwerpprincipes van Holmgren op muziek heeft gezet. Luister hieronder naar het nummer dat bij "Wees creatief in het omgaan met of het reageren op veranderingen" hoort.

formidablevegetable · Change